Overtuigingen en discussies over Corona

Als ik één ding geleerd heb van de corona periode, is het iets dat mij in de eerste instantie, bij het moment van realisatie, schokte. Ik was al eens uit een sekte ontsnapt. Ik dacht dat het een speciaal slag volk betrof dat zich liet inpakken door ongefundeerde beloften van een beter leven na armageddon. Het initiële gevoel dat het slechts intellectueel minder bedeelde mensen moesten zijn die voor waanideeën konden vallen hield niet lang stand. Er zijn immers genoeg mensen die ik ken, waarvan ik vermoed dat ze een stuk slimmer zijn dan ik, die toch in dingen die voor mij als absurditeiten voelen geloven. Maar toch, er moest wel iets bijzonders mee aan de hand zijn. Een gebrek aan moed, om het leven tegemoet te treden? Of was het een soort aangeboren naïviteit? Ook dit, was niet voldoende om mij een bevredigende verklaring te leveren. Wat het ook was, zo dacht ik, waren er niet veel mensen die in de beloften van Jehovah’s Getuigen zouden trappen, zoals mijn ouders dat gedaan hadden.

Toen begon de coronacrisis zich aan te dienen om ook dat wereldbeeld van mij eens grondig aan de tand te voelen. Eerst bereikte ons verhalen uit verre oorden, zoals China. Mensen waren zo ziek dat ze op straat om vielen. Het was een mysterieus virus afkomstig van een vleermuis. Vleermuizensoep gemaakt van zieke vleermuizen zouden de Chinezen gegeten hebben! Men sprak met walging over de Chinese eetgewoonten en de afschuwelijke ‘wet markets’. Maar niet veel later kwam het dichterbij. In Bergamo Italië vond volgens de media een ware slachting plaats. De ziekenhuizen lagen binnen no time tot aan de nok toe vol met naar adem snakkende bejaarden. Maar niet alleen bejaarden, ook jonge en vitale mensen werden slachtoffer van dit vreselijke virus. Ziekenauto’s racete door de straten om de onaflatende toestroom aan patiënten naar het ziekenhuis te brengen. Een groot tekort aan IC bedden en beademingsapparatuur was de voornaamste reden dat niet iedereen gered kon worden. Toen ook Nederland maatregelen zou gaan treffen zat de schrik er bij de meeste van ons goed in.

We gingen in lockdown en in de eerste paar weken was vriend en vijand het met elkaar eens dat het waarschijnlijk een goed idee zou zijn om even extra voorzichtig te doen. Maar de maatregelen bleven zich uitbreiden en een benauwend web van regeltjes begon zich om ons heen te sluiten. De logica achter de maatregelen was steeds verder te zoeken. Experts spraken zichzelf meer en meer tegen. Informatie die tegen het door de overheid in stand gehouden narratief in ging, werd voor een belangrijk deel gecensureerd. Tot overmaat van ramp bleven de cijfers over de grote gevaren die al deze chaos en angst moesten rechtvaardigen uit. De schade die de maatregelen aan de maatschappij en de individuen deden leken overduidelijk. Toch bleven mensen het geloven. Ze bleven de maatregelen verdedigen met argumenten die al lang en breed weerlegd waren. Ze bleven de maatregelen rechtvaardigen, ze lieten zichzelf vrijwillig testen. Ze lieten vrijwillig hun bedrijven op slot doen. Het leek overduidelijk dat de maatregelen meer kwaad dan goed deden, maar zelfs als ze hun eigen familie er onder begon te lijden, veranderden ze niet van gedachten. Uiteindelijk lieten ze zonder iets te doen, hun bedrijven failliet gaan en hun kinderen vereenzamen. Ze lieten hun ouders in eenzaamheid sterven en maakte ruzie met familieleden die het daar niet mee eens waren. Ze droegen mondkapjes, zelfs wanneer de experts, waar iedereen zo vol van zat, zeiden dat het amper nut heeft. Toch, ondanks alles, was er geen argument dat ze van gedachten kon doen veranderen.

Sterker nog: Iedereen die dat probeerde, kon rekenen op een hard oordeel. Je was een egoïst, omdat je niet bereid was offers te brengen voor het grotere goed. Je doet het voor elkaar en samen krijgen we corona onder controle was het leidende narratief. Mensen met andere gedachten over de situatie waren complotdenkers of wappies, wat dat ook precies mag betekenen. Dit soort denken, herinnerde me akelig veel aan de tijd dat ik tussen de Jehovah’s Getuigen opgroeide. Het was ineens alsof de hele wereld zich had laten bekeren tot weliswaar een andere, maar minstens zo beklemmende doctrine. Binnen de gemeenten van de getuigen had je namelijk ook talloze onderwerpen die taboe waren. Zelf nadenken werd alleen gewaardeerd als het binnen de vooraf opgelegde kaders plaatsvond. Mocht je tot andere conclusies komen, was je zelf het probleem.

In de tijd, dat ik me bewust werd van het feit dat ik helemaal niet wil opgroeien binnen die beperkende, kleine gemeenschappen, probeerde ik vooral mijn ouders te overtuigen van wat ik zag. Waarom ik dacht dat het niet klopte. Ik heb dit uiteindelijk jaren volgehouden, nog ver nadat ik er al mee gestopt was, met alle gevolgen van dien. In plaats van dat ik iets bereikte, verslechterde onze relatie bij iedere poging die ik ondernam. Maar van opgeven moest ik niks weten. Ik was er immers van overtuigd dat er iets te redden viel. Wanneer iemand me probeerde in te laten zien dat mijn onaflatende drang tot overtuigen van het tegendeel geen nut zou hebben, vergeleek ik het wel eens met een verstrikt dier. Die wil toch ook niet gered worden? Maar zelfs als je het risico loopt gebeten te worden, probeer je het nog te redden. Dat is wat een ‘goed mens’ zou doen. Naar mijn idee vroeg ik ten slotte niet eens veel van ze. Alleen maar een beetje redelijkheid. Als zij zouden zien wat ik kon zien, konden ze het gewicht dat het geloofssysteem op ze legt naast zich neer leggen. Ze zouden niet meer hoeven denken dat hun zoon in de handen van satan gevallen was, klaar om door hun god vernietigd te worden. Maar ze zouden ook niet meer al die tijd hoeven te verspillen aan die bijeenkomsten en dat geslenter langs de deuren.

Ik probeerde alle strategieën die ik kon bedenken. Eerst gooide ik het op tegenstrijdigheden binnen hun eigen doctrine. Ik wees ze op tegenstrijdigheden in de bijbel, maar ook op de absurde interpretaties die het wachttorengenootschap, hun hoofdkantoor verantwoordelijk voor de lectuur, er op nahielden. Ik probeerde het begripvol en via een onderzoekende weg. Maar ook agressief en dwingend. Ik gooide het op hun verantwoordelijkheid naar mij, zij hadden er toch voor gekozen mij zo op te voeden! Ik wilde antwoorden. Eigenlijk voelde ik helemaal niet dat ze verantwoording af moesten leggen. Het was één van de pogingen, die grotendeels uit wanhoop bestond, om ze naar me te laten luisteren. Ik wilde niks liever dan ze losweken uit die voor mij onvoorstelbare denkgevangenis. Als ik er nu op terugkijk, is wat ik echt wilde, het redden van een familieband. Een band, die misschien wel nooit echt bestaan had.

Omdat ik zo bezig was met overtuigen heb ik in die periode veel en lang nagedacht over hoe je iemand van gedachten kan doen veranderen. Alleen ik was nog niet bewust genoeg. Ik dacht vooral dat als ik maar veel wist, veel van de bijbel, hun ideeën maar ook van de tegengeluiden zoals de evolutietheorie, ik mijn doel uiteindelijk zou bereiken. Maar iedereen die wel eens geprobeerd heeft om een ander van gedachten te doen veranderen, weet dat dit nergens toe zal leiden. Het is een pad dat veel van alle betrokkenen vraagt. Inclusief jezelf. De combinatie van mijn eigen overtuiging en de herhaaldelijke teleurstelling wanneer het weer eens mislukt is, maakte me per saldo voornamelijk boos. Voor degene die je probeert te overtuigen, is het bepaald geen pretje. De taboes die al bestonden, worden versterkt. Dat kon ik ergens wel zien, maar ik was nou eenmaal overtuigd van mijn missie en het uitblijven van progressie frustreerde mij mateloos.

Het was ook niet logisch voor me, dat niets lukte. Zij konden toch van gedachten veranderen? Ze waren toch niet hun hele leven Jehovah’s getuigen geweest? Als dat iets aantoonde, was het wel dat ze in staat waren voldoende van gedachten veranderen om de koers van hun hele leven grondig te wijzigen. Maar ook in zijn algemeenheid zijn mensen continu in beweging. Gedachten van mensen veranderen gedurende hun leven naarmate ze meer ervaring en inzicht krijgen. Veruit het grootste deel van deze veranderingen, zijn ingegeven door de gedachten van anderen. Hetzij door personen die er bewust op uit zijn om gedachten naar hun hand te zetten. Denk hierbij aan marketeers of propagandisten. Maar ook door mensen in je omgeving die er niet op uit zijn je te veranderen, omdat ze je op de één of andere manier inspireren. Voor de duidelijkheid. Dit is niet waar ik het nu over heb. Ik heb het over de bewuste en directe poging, om iemand te overtuigen van ideeën die in conflict zijn met wat hij of zij al dacht door discussie te voeren. Op internet of in het echt. En dat is relevant nu, omdat er op het moment van schrijven een enorme tweedeling in de samenleving ontstaan is die niks anders lijkt te doen dan ruzie maken en discussiëren. Het lijkt in ieder geval een tweedeling maar waarschijnlijk is het minstens een driedeling. Om te beginnen de groep die expliciet voor al deze strenge maatregelen is, in de overtuiging dat het voor het grotere goed is. Helemaal aan de andere kant bevindt zich de groep die zich verzet. Het grootste deel van deze groep is er van overtuigd dat de maatregelen niet in overeenstemming zijn met de ernst van de dreiging. De derde groep zou wel eens de grootste kunnen zijn, alleen deze is veel stiller. Daardoor lijkt het een tweedeling waarbij beide groepen elkaar proberen te overtuigen van hun gelijk.

Meestal bevindt het overtuigingswerk zich op de geijkte socialmediakanalen. Lange discussies op Facebook. Of scheldpartijen op Twitter die het licht niet verdragen kunnen. Heb je ooit gezien dat er iemand overtuigd raakte van de standpunten van de tegenstander? Ik niet in ieder geval. Wat ik wel gezien heb, is ontaarding in geweld en haat. Want dat is wat er overblijft als er niet meer te praten valt. De gemoederen lopen hoger en hoger op. Het resultaat is verscheurend. Verscheurend voor vriendschappen, gezinnen en de vrede tussen mensen. Voor ik verder ga, zal ik kleur moeten bekennen. Je kan het misschien al raden door de toon die ik over de maatregelen gebruikt heb, maar ik wil het niet in het midden laten liggen. Ik zit niet in de neutrale groep. Ik hoor tot de groep die denkt dat de maatregelen niet in verhouding staan tot de dreiging. Ik denk dat veel van de maatregelen absurd, schadelijk en contraproductief zijn.

Beide kampen hebben zo hun argumenten. Maar als ik het afgelopen jaar bekijk, heb ik niet het gevoel dat ze dichter tot elkaar gekomen zijn. Daarom vind ik het belangrijk om te delen wat ik geleerd heb van mijn eigen pogingen om religieus denken op te heffen, zodat dezelfde fouten niet herhaald hoeven te worden.

Er is een paradigmashift nodig in je eigen denken om hier anders mee om te gaan. Daarbij hoort als eerste de acceptatie van het simpele feit dat je niemand kan overtuigen. Daar wil ik als eerste op ingaan want dat heeft verduidelijking nodig. Alle mensen zijn meermaals van gedachten veranderd in hun leven. Ook over hele essentiële zaken. Zoals waar we vandaan komen bijvoorbeeld. Als kind dacht je misschien dat mensen uit bloemkolen kwamen. Of uit de maan. Of ooievaars brengen ze rond en dumpen babies bij een willekeurige voordeur. Nu denk je daar anders over. Om tot nieuwe inzichten te komen over hoe onze voortplanting echt werkt, heb je nooit veel moeite hoeven doen. Het ging als vanzelf. Er waren geen grote drempels waar je overheen moest om te accepteren waar baby’s echt vandaan komen.

Het is een psychologische prijs in de vorm van loslaten en angst voor nieuwe dingen.

Dat komt, omdat je nog jong was toen je achter de waarheid kwam. Kinderen hoeven nog geen prijs te betalen voor het feit dat ze ergens ‘verkeerde’ gedachten over hadden. Voor volwassenen ligt dit anders. Omdat sommige geloofssystemen, en dan heb ik het niet alleen over religie, zeer ingrijpend kunnen zijn voor het verloop van je leven bouw je een prijs op. Een prijs die je in de meeste gevallen niet hoeft te betalen in de vorm van geld maar eerder emotioneel. Het is een psychologische prijs in de vorm van loslaten en angst voor nieuwe dingen. Wat vaak nog wel het zwaarste weegt, is de spijt van dingen die je gedaan hebt door dit geloof. Dat is logisch want wanneer je een bepaald geloof koestert en je beslissingen hebt gemaakt op basis van dit geloof, verhoog je de prijs die betaald moet worden om er weer vanaf te komen.

Laat ik een extreem voorbeeld gebruiken om dit te verduidelijken. Stel je even voor dat je in de oudheid opgegroeid bent tussen de Azteken en een aanbidder was van de god Tlaloc. Tlaloc was de god van regen, bliksem en vruchtbaarheid. Tlaloc werd ook wel Nahuatl genoemd. Dat betekent zoiets als; hij die de dingen doet ontspruiten. Dat maakte hem verantwoordelijk voor het lukken of mislukken van de oogst. Een mislukking van de oogst betekende simpelweg dat het niet zeker was of jij, samen met je medegelovigen, de winter zou overleven. Mensen wilde er alles aan doen om hem te vriend te houden en brachten deze god mensenoffers. In het geval van Tlaloc waren dit meestal kinderen. De priesters verzamelden de tranen van de kinderen die geofferd werden als toevoeging op het offer van een kinderleven. De tranen stonden symbool voor regen. Om zo veel mogelijk tranen te verzamelen werden de kinderen voor hun dood vaak gemarteld door bijvoorbeeld één voor één de nagels uit te rukken. Hun geschreeuw zou als aankondiging gediend hebben voor Tlaltoc, zodat hij wist dat er een nieuw offer onderweg was. Met deze gruwelijke offers dachten ze Tlaltoc te vriend te houden en voor het grotere goed, betere overlevingskansen te maken.

Behalve gevangen genomen kinderen uit andere stammen, werden er ook kinderen uit de eigen gemeenschap geofferd. Ouders zagen het als een eer om hun kinderen aan de almachtige Tlaloc te mogen laten offeren door de priesters. Je kan je vast voorstellen dat een dergelijk geloof de prijs waar ik het over had, tot het uiterste brengt. Onbetaalbaar waarschijnlijk. Als je eenmaal zo ver bent gegaan, dat je je eigen kinderen dood hebt laten martelen vanwege iets wat je gelooft, wil je niet geconfronteerd worden met een andere waarheid, waarbij het offeren van je kinderen helemaal niet nodig bleek. Verwacht daarom niet dat de ouders, waarvan hun kind geofferd was, opgelucht geweest zouden zijn als je uit kwam leggen dat de oogst van hele andere dingen afhankelijk is. Misschien kon je ze perfect aantonen wat ze konden doen om meetbare effecten te bewerkstelligen. Kennis over bemesting, of het selecteren van betere planten en zaden bijvoorbeeld. Stel je voor wat het betekent, voor deze ouders, om te beseffen dat ze voor niets hun kinderen geofferd hebben en dat ze hun energie beter anders hadden kunnen besteden.

De kreten van hun kinderen zouden zich in hun hoofd, op ieder moment van de dag opnieuw aandienen.

Het accepteren van deze nieuwe inzichten zou waarschijnlijk betekenen dat ze nooit meer zouden slapen. De kreten van hun kinderen zouden zich in hun hoofd, op ieder moment van de dag opnieuw aandienen. In plaats van dat je goedbedoelde informatie ze zou verlichten, bereikt het precies het tegenovergestelde. Ze zullen je haten. Ze zullen er alles aan willen doen om jou samen met je informatie de kop in te drukken. Alles om maar niet in te hoeven zien dat ze er simpelweg naast zaten. In het geval van een religieus coronavirus geloof, is het lang niet zo extreem natuurlijk. Mocht je onterecht met een mondkapje door de supermarkt gewandeld hebben, kan je jezelf dit waarschijnlijk wel vergeven. Maar wat als je je kinderen ongenuanceerd en hard veroordeeld hebt op hun andere ideeën? Of vrienden belachelijk gemaakt hebt, of zwart gemaakt bij anderen? Misschien heb je flink ruzie gemaakt met je echtgenoot die zich wat te kritisch begon te uiten, dan wordt het al een stuk moeilijker. De prijs is daarmee hoger geworden. Met iedere actie die je uitvoert op basis van een bepaald geloof, verhoog je die prijs. Ook kleine handelingen zullen uiteindelijk tot een hoge prijs leiden. Zo kan slechts het dragen van een mondkapje, als het maar vaak en lang genoeg is, net zo goed voor een hoge prijs zorgen. Het zal toch niet zo zijn dat ik al die tijd voor niets met zo’n mondkapje rondgelopen heb zeker! Hadden die verschrikkelijke wappies gelijk! Nooit!

Als de prijs eenmaal hoog genoeg is, zal je zonder dat je onbewust of bewust al bereid was van gedachten te veranderen andere informatie haten. Dit is wat cognitieve dissonantie betekent. Het is dat nare gevoel dat het onprettig maakt om er over verder te denken of nieuwe informatie te accepteren omdat de gevolgen groter zijn dan je wil of kan accepteren. Geloof is vaak opgebouwd uit vele blokken. De meeste blokken zijn afhankelijk van de blokken die er onder liggen. Zie het als een toren. Als de onderste blokken weggeslagen worden, valt de hele toren. Dit verklaart waarom het moeilijker wordt om iemand te overtuigen van andere inzichten als het op de onderste blokken inspeelt. Hoe dichter je bij de fundamenten van een geloofstoren komt, des te heftiger de nare gevoelens van afkeer zullen zijn. In het geval van Tlaloc aanbidders, zou je in plaats van je kunnen richten op de manier van verbouwen van voeding, ook kunnen beginnen over Tlaloc zelf. Bestaat Tlaloc überhaupt wel? Wanneer je die route neemt, zal de weerstand alleen maar groter zijn. Je botst direct op de grootste taboes die er in deze oude azteekse samenleving bestaan. Twijfel aan de goden staat gelijk aan twijfelen aan alles wat ze zijn en weten.

In het geval van Corona, is het effect van twijfelen aan het virus vergelijkbaar. Er zijn vast niet heel veel mensen, verwacht ik, die denken dat Corona helemaal niet bestaat. Ik geloof zelf dat Corona al lang bestaat, lang voor we er allemaal van gehoord hadden, maar haast gelijkwaardig aan de vraag of Corona wel bestaat is: Is Corona gevaarlijker dan een griep? Daarmee bevraag je de onderste blokken van de geloofstoren. Dit is heel wat anders dan de vraag opwerpen of een mondkapje wel nuttig is. Het mondkapje is een blok dat zich ergens bovenaan de toren ligt. Vragen over het mondkapje bevinden zich nog altijd in hetzelfde paradigma. De toren zal met kritiek op het nut van een mondkapje niet snel om kunnen vallen. En dat zorgt, met het oog op overtuigen, voor een dilemma. De onderste blokken zijn te moeilijk om te bereiken. Maar de blokken die er op liggen, kunnen de toren niet om laten vallen. Er is geen weg om dat probleem heen.

Maar dan het volgende: Moet je dat wel willen? Wie zegt dat je het recht hebt om iemands zorgvuldig gebouwde toren omver te werpen? Ik denk dat je dat niet hebt. Als je dat wel zou hebben, betekent het dat er geen vrije wil bestaat om te denken wat je wil denken. Het is daarom niet alleen praktisch onmogelijk om de toren van een ander af te breken, het werpt ook ethische vragen op. Begrijp me goed, ik heb het altijd nog over het één op één overtuigen van een ander. Niet over het uitkomen van je mening, dat is iets anders om te bewaren voor een later tijdstip. Maar wie ben jij om aan iemands toren te zitten, en heb je dan iets anders dat er voor in de plaats kan komen? Stel dat het kon, om iemands geloof te verwoesten en met de grond gelijk te maken. Verwacht je dan dat ze jou toren overnemen? Of moeten ze het maar lekker uitzoeken daarna. Jouw missie is geslaagd en dat was het dan. Dat is niet redelijk. Jij hebt door jouw pad, jouw waarschijnlijk totaal andere pad een hele andere toren gebouwd die misschien ook wel een paar blokken in het fundament heeft zitten die helemaal niet zo geworteld zijn in de realiteit als je zelf graag denkt. Toch vind je waarschijnlijk dat je het recht hebt om ze op hun veilige plekjes te laten zitten.

Als dat voor jou geldt, moet dat voor iedereen gelden. Dat betekent vanzelfsprekend dat dit principe twee kanten op gaat. En dat is waar het moeilijk wordt. Want een uit de hand gelopen, rechtlijnig geloofssysteem, heeft de neiging om bijbehorende denkbeelden op te dringen aan zo veel mogelijk anderen. Niet zelden zijn ze zo overtuigd geraakt van hun gelijk dat zelfs geweld niet meer geschuwd hoeft te worden. Zij die anders denken, zijn nog maar amper mensen, in de ogen van echte gelovigen. Dit zijn de redenen dat we de weg van het overtuigen, als geheel af moeten serveren. Ook al zijn de redenen die je hebt nog zo nobel, nog zo goed bedoeld, met de puurste bedoelingen. Om de wereld voor ons allemaal te verbeteren; het zal niet werken, je hebt er het recht niet toe en de kans dat je zelf een dogmatisch gelovige wordt, ligt op de loer.

De oplossing zit ergens anders. Althans, ‘de oplossing’ is veel gezegd omdat de mensen die je graag zou willen overtuigen, misschien wel nooit overtuigd zullen raken. Of erger, misschien blijk je zelf wel degene te zijn die van gedachte moet veranderen. Dit is dus de allereerste stap. Volledige acceptatie van wat is. Wat is; is dat je niemand kan overtuigen. Wat ook is; is dat je zelf open moet staan voor het idee dat je er zelf naast zit. En als laatste; je had nooit het recht om iemand anders jou gedachten op te dringen. Verwacht niet dat de tegenpartij er net zo in staat. Dat zul je niet snel tegenkomen en het mag geen vereiste zijn om jezelf beter op te stellen. Het zal geen doel meer zijn om iemand van gedachten te doen veranderen. Sterker nog, de kans dat je eigen gedachten ook een flink stuk moet veranderen, is aanwezig.

Als het je lukt om dit idee echt te accepteren, heeft dat een uitwerking die voelt als een verlichting. Om te beginnen heb je zelf niet meer zoveel te verdedigen. Je hebt nog wel een toren, maar wel een die veel minder zwaar is om overal mee naartoe te slepen. De blokken hoeven ook niet zo netjes geordend of opgepoetst te zijn. Je hoeft het er namelijk niet de hele tijd over te hebben. Kom je er achter dat er wat blokken verkeerd liggen? Dan verplaats je ze toch gewoon. Misschien kan je er zelfs wel een paar weggooien. Je hele gesprek zal makkelijker worden. Je hoeft niets meer te verwachten van de ander. Je gesprek is niet pas geslaagd als je een paar van je ideeën er doorheen gedrukt hebt. Zonder verwachting en overtuigingsdrang word je een veel prettiger persoon om mee te praten. In plaats van bij iedere gelegenheid je argumenten en ideeën te spuien, kan je jezelf aanleren om goed te luisteren. In plaats van beladen vragen, zal je eerder geneigd zijn om oprechte vragen uit interesse te stellen. In plaats van alvast nadenken over wat je nog meer wil zeggen terwijl je gesprekspartner aan het woord is, kan je gewoon aanwezig zijn. Je kan proberen om de gedachten van je gesprekspartner aan te vullen, in plaats van te proberen gaten te prikken in wat ze denken of labels te plakken op gedachtepatronen die je denkt te zien.

Je zult merken dat die houding een veel openhartiger gesprek oplevert. Mensen zullen zo graag antwoorden op je oprechte vragen dat je zelf vaak niet eens de kans krijgt om te zeggen hoe je er zelf over denkt. Accepteer dus ook dat je meestal niet de kans krijgt om je eigen gedachten te delen maar dat je veel meer bezig zal zijn met het luisteren naar de gedachten van de ander. Wil je de gedachten van een ander kunnen veranderen, zul je minstens bereid moeten zijn om die van jou ook te veranderen. Op die manier, kun je de prijs helpen verlagen in plaats van alleen maar hoger maken. Het cliché: Een betere wereld begint bij jezelf, is ook het eerste dat hier zich aandient.

Dit opent de weg naar enkele andere inzichten die ik wil delen. Want helemaal niets doen en alleen maar luisteren naar Tlaloc aanbidders, voelt zwak, er vallen namelijk slachtoffers! Nee, je kan informatie verstrekken op een manier die vindbaar is voor iedereen die er klaar voor is. Hoe zou die informatie er dan uit zien? Daar zal ik later meer over zeggen.